قوقولی قو !

قوقولی قو [1]


قوقولی قو ! خروس می‌خواند .
از درون ِ نهفت ِ خلوت ِ ده ،
از نشيب ِ رگی که چون رگ ِ خشک ،
در تن ِ مردگان دواند خون
می‌تند بر جدار ِ سرد ِ سحر
می‌تراود به هر سوی ِ هامون .



با نوايش از او ره آمده پر ، [2]
مژده می‌آورد به گوش آزاد ،
می‌نمايد رهش به آبادان
کاروان را در اين خراب آباد .



نرم می‌آيد
گرم می‌خواند
بال می‌کوبد
پر می‌افشاند .



گوش بر زنگ ِ کاروان ِ صداش
دل بر آوای ِ نغز ِ او بسته است
قوقولی قو ! بر اين ره ِ تاريک
کيست کو مانده ؟ کيست کو خسته است ؟



گرم شد از دم ِ نواگر ِ او
سردی‌آور شب ِ زمستانی .
کرد افشای ِ رازهای ِ مگو
روشن‌آرای صبح ِ نورانی .



با تن ِ خاک بوسه می‌شکند ،
صبح ِ نازنده [3] صبح ِ ديرسفر ؛
تا وی اين نغمه از جگر بگشود
وز ره ِ سوز ِ جان کشيد به در .



قوقولی قو ! ز خطّه‌ی ِ پيدا
می‌گريزد سوی ِ نهان شب ِ کور . [4]
چون پليدی دروج [5] کز در ِ صبح
به نواهای [6] روز گردد دور .



می‌شتابد به راه ، مرد ِ سوار
گرچه‌اش در سياهی اسب رميد
عطسه‌ی ِ صبح در دماغش بست
نقشه‌ی ِ دلگشای ِ روز ِ سپيد [7]



اين زمانش به چشم
همچنانش که روز
ره بر او روشن
شادی آورده است
اسب می‌راند .



قوقولی قو ! گشاده شد دل و هوش
صبح آمد . خروس می‌خواند .



همچو زندانی ِ شب ِ چون گور ،
مرغ از تنگی ِ قفس جسته است
در بيابان و راه ِ دور و دراز
کيست کو مانده ؟ کيست کو خسته است ؟



2 آبان – 1325 [8]


?

[1] در مجموعه‌ی ِ کامل اشعار ِ نيما ، چاپ ِ سيروس طاهباز ، عنوان ِ شعر « خروس می‌خواند » آمده . عنوان ِ « قوقولی قو » از چاپ ِ جنّتی عطائی است .
[2] در هر دو چاپ « ره آمد پر » آمده ، امّا در ديکلمه‌ی ِ شاملو « ره آمده پر » می‌شنويم ؛ و درست همين است که شاملو خوانده ؛ به نظر ِ من .
[3] در هر دو چاپ ، « صبح ِ تازنده » آمده ؛ شاملو « صبح ِ نازنده » [ از « نازيدن » ] می‌خواند ؛ و – به نظر ِ من – درست همين است که شاملو خوانده . سر ِ فرصت ، دلايل ِ درستی ِ اين فقره را از خود ِ اشعار ِ نيما ، به دست خواهم داد .
[4] جنّتی « شب کور » [ بدون ِ نشانه‌ی ِ اضافه ] آورده ، و در چاپ ِ طاهباز سر ِ هم « شبکور » آمده . متن ِ حاضر ، برابر ِ ديکلمه‌ی ِ شاملو است .
[5] ديوهای دروج : اصطلاح اوستائی ( پابرگ از اصل ِ کتاب است ؛ مجموعه اشعار ، چاپ ِ جنّتی عطائی . )
[6] در چاپ ِ جنّتی ، « نواها روز » آمده ، که آشکارا نادرست است ، و احتمالاً افتادگی ِ حروف‌چينی است .
[7] طاهباز « روز سفيد » آورده . با توجّه به زبان ِ نيما ، « سپيد » برتری دارد .
[8] در چاپ ِ طاهباز ، « آبان 1325 » آمده ؛ بدون ِ روز .


***

عطسه‌ی ِ صبح [ کنايه ] : آفتاب ( فرهنگ ِ فارسی ِ معين )
عطسه : 1. ( معروف است ) 2. ( کنـ . ) نتيجه ، محصول 3. ( کنـ . ) تربيت شده ، مربی ، ... عطسه‌ی ِ شب = ( کنـ . ) صبح ِ صادق عطسه‌ی ِ صبح = ( کنـ . ) آفتاب ( فرهنگ ِ فارسی ِ معين )
خاقانی در يکی از قصايد ِ « وصف ِ صبح » ِ خويش ، تعبير ِ « عطسه‌ی ِ مغز ِ آسمان » آورده :
------------- از گرد ِ راهش آسمان ، ترمغز گشته آنچنان
------------- کز عطسه‌ی ِ مغزش جهان ، پر مشک ِ تاتار آمده
( گزيده‌ی ِ اشعار ِ خاقانی . به کوشش ِ دکتر سيد ضياءالدّين سجّادی ، قصيده‌ی ِ 27 ، ص 95 )
البتّه در اين بيت ، « عطسه » نه به معنای ِ کنايی [ = نتيجه ، محصول ] ، بلکه به معنای ِ مشهور ِ خود آمده ؛ و « عطسه‌ی ِ مغز ِ آسمان » يعنی باد و هوايی که در اثر ِ عطسه ، از دهان و بينی ( يا از دهان و بينی ِ مغز ) ِ آسمان خارج می‌شود .
با اين همه ، به نظر می‌رسد که تعبير و توصيف ِ خاقانی در اين بيت ، می‌تواند پيشينه‌ای برای ِ پديد آمدن ِ تعبير ِ کنايی ِ « عطسه‌ی ِ صبح » باشد .
بديهی است که درک ِ درست ِ تعابير و تصاوير و استعارات ِ نيما ، نيازمند ِ مطالعه‌ی ِ اشعار ِ بزرگانی چون نظامی ، خاقانی ، مولوی ، و ... است .
□
چون پليدی دروج :
« در شعر ِ ناصر خسرو " شب تاريک که از روز روشن گريزان می‌شود به مانند باطلی است که از حق می‌گريزد " » [ شفيعی کدکنی ، صور ِ خيال ، ص 555 ]
قطعاً منظور ِ دکتر شفيعی اين بيت بوده :
------- ز نور ِ صبح مر شب را ببيند
------- گريزنده چو ز ايمانی ضلالی

□
در بيابان و راه ِ دور و دراز :
« در بيابان ِ گرم و راه ِ دراز » ( نظامی ، خمسه ، ص 774 بيت ِ 5 . / هفت پيکر )