مرغ ِ آمين
مرغ ِ آمين ، درد‌آلودی‌ست کاواره بمانده
رفته تا آن‌سوی ِ اين بيدادخانه
بازگشته ، رغبتش ديگر ز رنجوری نه سوی ِ آب و دانه .
نوبت ِ روز ِ گشايش را
در پی ِ چاره بمانده .
می‌شناسد آن نهان‌بين ِ نهانان ( گوش ِ پنهان ِ جهان ِ دردمند ِ ما )
جور ديده مردمان را .
با صدای ِ هردم آمين‌گفتنش ، آن آشناپرورد ،
(1 )
می‌دهد پيوندشان در هم
می‌کند از يأس ِ خسران‌بار ِ آنان کم
می‌نهد نزديک با هم ، آرزوهای ِ نهان را .
بسته در راه ِ گلويش او
داستان ِ مردمش را .
رشته در رشته کشيده ( فارغ از هر عيب کاو را بر زبان گيرند )
بر سر ِ منقار دارد رشته‌ی ِ سر در گمش را .
او نشان از روز ِ بيدار ِ ظفرمندی‌ست
با نهان ِ تنگنای ِ زندگانی دست دارد .
از عروق زخمدار اين غبارآلوده ره تصوير بگرفته
از درون ِ استغاثه‌های ِ رنجوران
در شبانگاهی چنين دلتنگ ، می‌آيد نمايان
وندر آشوب ِ نگاهش خيره بر اين زندگانی
که ندارد لحظه‌ای از آن رهايی
می‌دهد پوشيده ، خود را بر فراز ِ بام ِ مردم آشنايی .
رنگ می‌بندد
شکل می‌گيرد
گرم می‌خندد
بال‌های ِ پهن ِ خود را بر سر ِ ديوارشان می‌گستراند .
چون نشان از آتشی در دود خاکستر
(2 )
می‌دهد از روی ِ فهم ِ رمز ِ درد ِ خلق
با زبان ِ رمز ِ درد ِ خود تکان در سر .
وز پی ِ آنکه بگيرد ناله‌های ِ ناله‌پردازان ِ ره در گوش
از کسان احوال می‌جويد .
چه گذشته‌ست و چه نگذشته‌ست
سرگذشته‌های ِ خود را هرکه با آن محرم ِ هشيار می‌گويد .
داستان از درد می‌رانند مردم
در خيال ِ استجابت‌های ِ روزانی
مرغ ِ آمين را بدان نامی که او را هست می‌خوانند مردم
زير باران ِ نواهايی که می‌گويند :
- « باد رنج ِ ناروای ِ خلق را پايان . »
( و به رنج ِ ناروای ِ خلق هرلحظه می‌افزايد . )
مرغ ِ آمين را زبان با درد ِ مردم می‌گشايد
بانگ برمی‌دارد :
باد پايان رنج‌های ِ خلق را با جانشان در کين
و ز جا بگسيخته شالوده‌های ِ خلق افسای
و به نام ِ رستگاری دست اندر کار
و جهان سرگرم از حرفش در افسون ِ فريبش . »
خلق می‌گويند :
در شبی اينگونه با بيدادش آيين ،
(5 )
رستگاری بخش – ای مرغ ِ شباهنگام – ما را !
و به ما بنمای راه ما به سوی ِ عافيتگاهی
هرکه را – ای آشناپرور – ببخشا بهره از روزی که می‌جويد . »
- « رستگاری روی خواهد کرد
و شب ِ تيره ، بدل با صبح ِ روشن گشت خواهد . » مرغ می‌گويد .
خلق می‌گويند :
- « امّا آن جهانخواره
( آدمی را دشمن ِ ديرين ) جهان را خورد يکسر . »
مرغ می‌گويد :
- « در دل ِ او آرزوی ِ او محالش باد . »
خلق می‌گويند :
- « امّا کينه‌های ِ جنگ ِ ايشان در پی ِ مقصود
همچنان هر لحظه می‌کوبد به طبلش . »
مرغ می‌گويد :
- « زوالش باد !
باد با مرگش پسين درمان
ناخوشی ِ آدمی‌خواری .
وز پس ِ روزان ِ عزّت‌بارشان
باد با ننگ ِ همين روزان نگونساری ! »
خلق می‌گويند :
- « امّا نادرستی گر گذارد
ايمنی گر جز خيال ِ زندگی‌کردن
موجبی از ما نخواهد و دليلی برندارد .
ور نيايد ريخته‌های ِ کج ِ ديوارشان
بر سر ِ ما باز زندانی
و اسيری را بود پايان
و رسد مخلوق ِ بی‌سامان به سامانی . »
مرغ می‌گويد :
- « جدا شد نادرستی . »
خلق می‌گويند :
- « باشد تا جدا گردد . »
مرغ می‌گويد :
- « رها شد بندش از هر بند ، زنجيری که بر پا بود .»
خلق می‌گويند :
- « باشد تا رها گردد . »
مرغ می‌گويد :
- « به سامان باز آمد خلق ِ بی‌سامان .
و بيابان ِ شب ِ هولی
که خيال ِ روشنی می‌برد با غارت
و ره ِ مقصود در آن بود گم ، آمد سوی ِ پايان
و درون ِ تيرگی‌ها ، تنگنای ِ خانه‌های ِ ما در آن ويلان ،
اين زمان با چشمه‌های ِ روشنايی در گشوده است
و گريزانند گمراهان ، کج‌اندازان ،
در رهی کامد خود آنان را کنون پی‌گير .
و خراب و جوع ، آنان را ز جا برده‌ست
و بلای ِ جوع آنان را ، جا به جا خورده‌ست .
(6 )
اين زمان مانند ِ زندان‌هايشان ويران
باغشان را در شکسته .
و چو شمعی در تک ِ گوری
کور موذی چشمشان در کاسه‌ی ِ سر از پريشانی .
هر تنی زانان
از تحيّر بر سکوی ِ در نشسته .
و سرود ِ مرگ آنان را تکاپوهايشان ( بی‌سود ) اينک می‌کشد در گوش . »
خلق می‌گويند :
- « بادا باغشان را ، در شکسته‌تر
هر تنی زانان ، جدا از خانمانش ، بر سکوی ِ در ، نشسته‌تر .
وز سرود ِ مرگ ِ آنان ، باد
بيشتر بر طاق ِ ايوان‌هايشان قنديل‌ها خاموش . »
- « بادا ! » يک صدا از دور می‌گويد .
و صدايی از ره ِ نزديک
اندر انبوه ِ صداهای ِ به سوی ِ ره دويده :
- « اين ، سزای ِ سازگاراشان
باد ، در پايان ِ دوران‌های ِ شادی
از پس ِ دوران ِ عشرت‌بار ِ ايشان . »
مرغ می‌گويد :
- « اين چنين ويرانگيشان ، باد همخانه
با چنان آبادشان از روی ِ بيدادی . »
- « بادشان ! » ( سر می‌دهد شوريده‌خاطر ، خلق آوا )
- « باد آمين !
و زبان ِ آنکه با درد ِ کسان پيوند دارد باد گويا !»
- « باد آمين !
و هرآن انديشه ، در ما مردگی‌آموز ، ويران ! » .
- « آمين ! آمين ! »
و خراب آيد در آوار ِ غريو ِ لعنت ِ بيدار ِ محرومان
هر خيال ِ کج که خلق ِ خسته را با آن نخواهانيست .
(7 )
و در زندان و زخم ِ تازيانه‌های ِ آنان می‌کشد فرياد :
« اينک درد و اينک زخم »
(8 )( گر نه محرومی کجيشان را ستايد
ور نه محرومی بخواه از بيم ِ زجر و حبس ِ آنان آيد )
- « آمين ! »
در حساب ِ دستمزد ِ آن زمانی که بحق‌گويان
(9 )
بسته‌لب بودند
و بدان مقبول
و نکويان در تعب بودند . »
(10 )- « آمين ! »
در حساب ِ روزگارانی
کز بر ِ ره ، زيرکان و پيش‌بينان را به لبخند ِ تمسخر دور می‌کردند
و به پاس ِ خدمت و سودايشان تاريک
چشمه‌های ِ روشنايی کور می‌کردند . »
(11 )- « آمين ! »
- « با کجی‌آورده‌های ِ آن بد انديشان
که نه جز خواب ِ جهانگيری از آن می‌زاد
اين به کيفر باد ! »
- « آمين ! »
- « با کجی‌آورده‌هاشان شوم
که از آن با مرگ ِ ماشان زندگی آغاز می‌گرديد
و از آن خاموش می‌آمد چراغ ِ خلق . »
- « آمين ! »
- « با کجی‌آورده‌هاشان زشت
که از آن پرهيزگاری بود مرده
و از آن رحم‌آوری واخورده . »
- « آمين ! »
- « اين به کيفر باد
با کجی‌آورده‌هاشان ننگ
که از آن ايمان به حق سوداگران را بود راهی نو ، گشاده در پی ِ سودا
(12 )
و ازآن ، چون بر سرير ِ سينه‌ی ِ مرداب ، از ما نقش برجا . »
(13 )- « آمين ! آمين ! »
و به واريز ِ طنين ِ هردم آمين‌گفتن ِ مردم
( چون صدای ِ رودی از جا کنده ، اندر صفحه‌ی ِ مرداب آنگه گم . )
مرغ ِ آمين‌گوی
دور می‌گردد
از فراز ِ بام
در بسيط ِ خطه‌ی ِ آرام ، می‌خواند خروس از دور
می‌شکافد جرم ِ ديوار ِ سحرگاهان
وز بر ِ آن سرد ِ دود اندود ِ خاموش
هرچه ، با رنگ ِ تجلّی ، رنگ در پيکر می‌افزايد
می‌گريزد شب
صبح می‌آيد .
تجريش . زمستان 1330
(14 )
ص 19 ،
21 – 20 ،
23 – 22 ،
25 – 24 ،
27 – 26 ،
29 – 28 .
&
منابع :
مجموعه‌ی ِ اشعار ِ نيما يوشيج ( نيما يوشيج . زندگانی و آثار ِ او ) . ابوالقاسم جنّتی عطائی . ( چاپ ِ اوّل : تهران ، آذرماه ِ 1334 / دسامبر 1955 ) چاپ ِ دوّم : اسفندماه ِ 1346 / فوريه 1968 . از انتشارات : بنگاه مطبوعاتی صفی‌عليشاه . ص 231 .
نيما يوشيج . شعر ِ من . انتشارات ِ اميرکبير . ( چاپ ِ دوّم ، 1352 )چاپ ِ پنجم ، 1362 . ص 19 .
مجموعه‌ی ِ کامل ِ اشعار ِ نيما يوشيج ( فارسی و طبری ) . گردآوری ، نسخه‌برداری و تدوين : سيروس طاهباز ؛ با نظارت ِ شراگيم يوشيج . انتشارات ِ نگاه . چاپ ِ اوّل ، 1370 . ص 491 .
پردرد ِ کوهستان ( درباره‌ی ِ زندگی و هنر ِ نيما يوشيج ) .نوشته‌ی ِ سيروس طاهباز . انتشارات ِ زرياب . چاپ ِ اوّل ، 1375 . ص 317 .
$
مشخّصات ِ دقيق‌تر ِ منابع
?
پابرگ‌ها :
[1] جنّتی : وآن آشناپرورد . ( از نظر ِ من ، کاملاً نادرست است ، و ربط ِ پاره‌های ِ بيان را به‌هم‌می‌ريزد . )
[2] چگونه خوانده می‌شود : دود ، خاکستر ؛ يا : دود ِ خاکستر ؟
[3] در « شعر ِ من » و چاپ ِ جنّتی ، در اين موضع ، گيومه‌ی ِ بسته ( » ) آمده ؛ در حالی که پايان ِ قول ، آخر ِ بند است : « ... در افسون ِ فريبش . » ؛ و اين‌جا ، به آن نيازی نيست ؛ بلکه آوردن ِ آن ، خوانش ِ شعر را دچار ِ اشکال می‌کند ...
[4] در « شعر ِ من » و چاپ ِ جنّتی ، اين دو مصرع ( خلق می‌گويند : - « آمين ) بدون ِ فاصله با سطر ِ پيشين ، و در منتهی‌اليه ِ سمت ِ چپ آمده ؛ و در مجموعه‌ی ِ کامل ... ( چاپ ِ طاهباز ) ، با يک سطر فاصله ، و در آغاز ِ سطر . و شکل ِ درست - يا مناسب – همين است .
[5] در مجموعه‌ی ِ کامل ( طاهباز ) ، به جای ِ « بيدادش » ، « بيداش » آمده ، که قطعاً نادرستی ِ چاپی است . ضمناً ، در هرسه منبع ، اين مصرع با نقطه تمام شده ؛ که به نظر ِ من درست نبود ؛ و ويرگول گذاشتم !
[6] در کتاب ِ « پُر درد ِ کوهستان » ( ص 322 ) ، " ز جا خورده است " آمده ؛ که قطعاً نادرست است .
[7] گُمان می‌کنم که « نخواهانيست » ، عبارت از « نخواهانی است » باشد . در چند سطر ِ بعد ، « بخواه » آمده . مقايسه‌ی ِ اين دو ، و تأمّل در شعر ، به گُمانم مؤيّد ِ نظر ِ من باشد : نخواه = نادل‌خواه ، برخلاف ِ ميل ، مورد ِ تنفّر ، ... ؛ نخواهانی = نادل‌خواهی ، برخلاف ِ ميل‌بودن ، ... ؛ بخواه = موافق ، دل‌خواه ، باب ِ ميل ، ...
[8] متن [ اينک درد و اينک زخم ] ، از چاپ ِ جنّتی است . در « شعر ِ من » ، " اينک درد ، اينک زخم " آمده ؛ بدون ِ " و " – که البتّه ايرادی ندارد - ؛ و در « مجموعه‌ی ِ کامل ... » ( طاهباز ) : " اينک در و اينک زخم " ، که آشکارا مخدوش می‌نمايد . نهايةً ، بايد اصل ِ دست‌نويس ِ نيما ديده شود .
جالب است که در کتاب ِ « پر درد ِ کوهستان » ( تأليف ِ طاهباز ) نيز ، همين " اينک در و اينک زخم " آمده . اگرچه ، سيروس ِ طاهباز آدم ِ دقيقی نبوده ، اين ترديد پيدا می‌شود که : نکند " در " درست است ؛ و در سطر ِ قبل هم " در ِ زندان " بايد خواند ؛ يعنی " در " اسم است ، نه حرف ِ اضافه !
[9] طاهباز : بحق گويا .
[10] گيومه‌ی ِ اوّل در کجا قرار می‌گيرد ؟ ابتدای ِ قول کجاست ؟
[11] گيومه‌ی ِ اوّل در کجا قرار می‌گيرد ؟ ابتدای ِ قول کجاست ؟
[12] در « شعر من » ( ص 28 ) ، « سود » آمده ، که قطعاً نادرست است .
[13] ضبط ِ حاضر ، از « مجموعه‌ی ِ کامل ... » ( طاهباز ؛ ص 497 ) . در دو مأخذ ِ ديگر ، " وزآنان " آمده ؛ که وزن ِ مصرع را مختل می‌سازد . [ شعر ِ من - ص 28 - : وزآنان ؛ جنّتی - ص 238 - : وز آنان ( منظورم به وضع ِ دقيق ِ نگارشی است ، در فاصله‌ی ِ حروف و کلمات ) ] .
ضمناً ، من " ايمان به حق ... " را نمی‌فهمم !
[14] تاريخ ِ شعر از : مجموعه‌ی ِ کامل ، گردآوری ِ طاهباز ، ( ص 497 ) . ( در دفتر ِ « شعر من » ، تاريخ ، به خطا ، 1320 آمده . هم بر بالای ِ شعر ، و هم در يادداشتی که در آغاز ِ کتاب ديده می‌شود . در چاپ ِ جنّتی ، تاريخ قيد نشده است . )
