پادشاه ِ فتح
در تمام ِ طول ِ شب ،
کاين سياه ِ سالخورد انبوه ِ دندانهاش میريزد ؛
وز درون ِ تيرگیهای ِ مزوّر ،
سايههای ِ قبرهای ِ مردگان و خانههای ِ زندگان در هم میآميزد ،
وآن جهانافسا ، نهفته در فسون ِ خود ،
از پی ِ خواب ِ درون ِ تو ،
مي دهد تحويل از گوش ِ تو خواب ِ تو به چشم ِ تو ،
پادشاه ِ فتح بر تختش لميدهست .
بس شب ِ دوشين بر او سنگين و بزم آشوب بگذشته ،
لحظهای چند استراحت را ،
مست بر جا آرميدهست .
ليک چون در پيکر ِ خاکستری ، آتش [1]
چشم میبندد به خواب ِ نقشهها ، دلکش ؛
و اوست در انديشهی ِ دور و درازش غرق .
از زمانی کز ره ِ ديوارها ، فرتوت
( که به زير ِ سايهی ِ آن ، رقص ِ حيرانی غلامان راست )
روی ِ پاره پاشنههاشان ،
پای خامش بر سر ِ ره میگذارند ،
تا مبادا خواب ِ خوش گردد
از جهانخواری ، درين هنگامه ، بشکسته
و نهاد ِ تيرگی ، زيور گرفته از نهاد ِ او ،
بر سرير ِ حکمرانی ، چون خيال ِ مرگ ، بنشسته ،
وز نهفت ِ رخنههای ِ خانههاشان ، وایشان از زور ِ شاديشان
بر دل ِ رنجور ِ مردم تازيانهست ،
و خيال ِ هر طرفداری بهانهست
تا زمان کاوای ِ طنّاز ِ خروس ِ خانهی ِ همسايهام ، مسکين ،
میشکافد خانههای ِ رخنههای ِ هر نهفت ِ قيل و قالی را [2]
وز نهان ره ، پاسبانان ِ شب ِ ديرين
سوت ِ شب را ، چون نفير ِ کارفرمايان ،
در عروق ِ رفته از خون ِ شب ِ ديرين میاندازند .
يا به آرامی گرفته جا ،
شکل ِ تابوتی ، به روی ِ دوشهای ِ لاغر و عريان ،
از بر ِ اين خاکاندود ِ غبارآلود .
يا[3] صدای ِ وای ِ خيل ِ خستگان میآگند از دور [4]
نغمههای ِ هول را در گوش ِ[5] شب گردان ؛
وز پی آنکه مباد از گل نثاری ،
باغ در میبندد و ديوار .
در همه اين لحظههای ِ از پس ِ هم رفتهی ِ ويران ،
( از بُن ِ ويرانهاش امّيدهای ِ ماندگان مدفون ،
وز بر ِ آن بزمهای ِ سرکشان برپا )
با تکاپوی ِ خيالش گرم در شور ِ نهانست او .
در دلاويز ِ سرای ِ سينهاش برپاست غوغاها ،
زآمد و رفت ِ هزاران دست در کاران .
میگشايد چشم ،
چشم ديگر روزگاریست .
لب میانگيزد به خنديدن ؛
با دهان ِ خندهی ِ او انفجاریست .
زانفجار ِ خندهی ِ امّيدزايش ،
سرد میآيد ( چنان چون ناروا امّيد ِ بدجويان ) [6]
هر بدانگيز انفجاری که ازآن طفلان در انديشهند
گرم میآيد اجاق ِ سرد .
اندر اين گرمی و سردی ، عمر ِ شب کوتاه ،
( آنچنان کز چشمهی ِ خورشيد ) [7]
آمدگانی هراساناند
رفتگانی باز میگردند .
در همان لحظه که ره بر روی ِ سيل ِ دشمنان بسته ،
و گشاد ِ سيلشان چون جوی ِ کوری ،
با نهاد ِ ظلمت ِ رو در گريز از صبح ،
در درون ِ ظلمت ِ مقهور میتازد .
و صداهای ِ غلادههای ِ گردنهای ِ محرومان
( چون صداپرداز ِ پاهاشان به زنجير )
رقص ِ لرزان ِ شکستن را میآغازد ،
اوست با انديشهاش بسته .
وندر آرام ِ سرای ِ شهر ِ نوتعمير ِ خود پويا ؛
از نگاه ِ زير چشم ِ خود ،
با تو اين حرف ِ دگر هر لحظه میگويد :
« بيهده خواب ِ پريشان طفل ِ ره را میکند بيدار ؛
« وز نگاه ِ ناشکيبايش
« میفزايد بر درازی راه .
« من که در اين داستان نقطهگذار ِ نازکانديشم ،
« فاصلههای ِ خطوط ِ سر بهم آوردهی ِ آن را
« خوب از هم میدهم تشخيص . میدانم
« که کدامين خام را خستهست دل در اين شب ِ تاريک ؛
« يا کدامين پای میلرزد به روی ِ جادهی ِ باريک .
« همچو خاری ، کز ره ِ پيکر ، برون آور
« از ره ِ گوش ِ خود ، ای معصوم ِ من !
« هر خبر را که شنيدی وحشتافزای
« با هوای ِ گرم استاده نشان ِ روز ِ بارانیست .
« چون میانديشد هدف را مرد ِ صيّاد ،
« خامشی میآورد در کار .
« همچنين درگيرد آتش از نهفت آنگه زبان در شعله آرايد .
« بر عبث خاطر ميازار
« باش در راه ِ چنين خاطر نگهدار
« نيست کاری کاو اثر برجای نگذارد
« گرچه دشمن صد در او تمهيدها دارد .
« زندگانی نيست ميدانی
« جز برای ِ آزمايشها که میباشد .
« هر خطای ِ رفته ، نوبت با صوابی دارد از دنبال [8]
« مايهی ِ ديگر خطا ناکردن ِ مرد
« هست از راه ِ خطاها کردن ِ مرد .
« وان بکار آمد که او در کار ،
« میکند روزی خطا ناچار .
« نکته اينست و به ما گفتهند . وين نکته نمیدانند [9]
« آن بخيلان ، تعزيتپايان ؛
« صحنهی ِ تشويش ِ شب را دوزخآرايان .
« و به مسمار ِ صدای ِ هيچ نيرويی [10]
« گوش نگشايد از آنان ليک .
« بی پی و بُن بر شده ديوار ِ بدجويان ،
« روی در سوی ِ خرابیست .
« بر هر آن اندازه کاو بر حجم افزايد ،
« و به بالاتر ، ز روی ِ حرص ، بگرايد ،
« گشته با روی ِ خرابش بيشتر نزديک .
« وين نمیدانند آنان ، آن گروه ِ زنده در صورت
« چون معمّاشان به پيش ِ چشم هر آسان ،
« کاندرين پيچيده ره لغزان ،
« سازگاری کردن ِ دشمن ،
« همچنان ناسازگاریها که او دارد ، تشنّجهای ِ مرگ ِ اوست
« و به مسمار ِ صدای ِ هيچ نيرويی
« گوش نگشايند و نگشودهاند . لکن ... »
پادشاه ِ فتح در آندم که بر تختش لميدهست ،
بر بد و خوب ِ تو دارد دست .
از درون ِ پرده میبيند ،
آنچه با انديشههای ِ ما نيايد راست ؛
يا ندارد جای در انديشههای ِ ناتوان ِ ما .
وز برون ِ پرده میيابد
نيروی ِ بيداریيی را پای بگرفته ،
که از آن خواب ِ فلاکتزای ِ روزان ِ پريشانی هلاک است .
در تمام ِ طول ِ شب
که در آن ساعتشماریها زمان راست [11]
و به تاريکی درون ِ جادّه تصويرهای ِ بر غلط در چشم میبندد ؛
وز درون ِ حبسگاهش تيره و تاريک ،
صبح ِ دلکش را خروس ِ خانه میخواند .
وين خبر در اين سرای ِ ريخته هر بندش از بندش ز هر گوشه ، [12]
میدهد گوش ِ کسان را هر زمان توشه .
و به هم نوميد میگويند :
-------------------پادشاه ِ فتح مردهست .
-------------------تن جداری سرد او را مینمايد .
-------------------استخوان در زير ِ رنگ ِ پوست ،
-------------------نقشهی ِ مرگ ِ تنش را میگشايد .
اوست زنده . زندگی با اوست .
ز اوست ، گر آغاز میگردد جهان را ، رستگاری .[13]
هم ازو ، پايان بيابد گر زمانهای ِ اسارت .
او بهار ِ دلگشای ِ روزهايی هست ديگرگون ؛
از بهار ِ جانفزای ِ روزهايی خالی از افسون .
در چنين وحشتنما پاييز ،
کارغوان از بيم ِ هرگز گل نياوردن ،
در فراق ِ رفتهی ِ امّيدهايش خسته میماند ،
میشکافد او بهار ِ خندهی ِ امّيد را ز امّيد ؛
واندر او گل میدواند .
او گشايش را قطار ِ روزهای ِ تازه میبندد .
اين شبان ِ کورباطن را
که ز دلها نور خورده
روشنانش را ز بس گمگشتگی گويی دهان ِ گور برده ،
بگذرانيده ز پيش ِ چشم ِ نازکبين ،
ديدهبانی میکند با هر نگاه از گوشهاش پنهان ،
بر همه اينها که میبيند .
وز همه اينها که میبيند
پوزخند ِ باوقارش پُر تمسخر میدود لرزان به زير ِ لب ، [14]
زين خبرها ، آمده از کاستنهايی که دارد شب ،
بر دهان ِ کارسازانش که میگويند :
-------------------پادشاه ِ فتح مردهست .
-------------------خندهاش بر لب ،
-------------------آرزوی ِ خستهاش در دل ،
-------------------چون گل ِ بی آب کافسردهست .
میگشايد تلخ ،
شاد میماند
در گشاد ِ سايهی ِ اندوه ِ اين ديوار
مست از دلشادی ِ بیمر ،
خاطرش آزاد میماند .
در تمام ِ طول ِ شب . آری .
کز شکاف ِ تيرگیهای ِ بهجامانده گريزاناند
سرگران کارآوران ِ شب ؛
وز دل ِ محراب قنديل ِ فسرده میشود خاموش ؛
وين خبر چون مردهخونی کز عروق ِ مرده بگشايد ،
میدمد در عِرقهای ِ ناتوان ِ ناتوانان ؛
و به ره آبستن ِ هولیست بيهوده ؛
و آن جهانافسا ، نهفته در فسون ِ خود ،
از پی ِ خواب ِ درون ِ تو ،
میدهد تحويل از گوش ِ تو خواب ِ تو به چشم ِ تو ؛
وز ره ِ چشمان به خون ِ تو .
-------------------فروردين ِ 1326 [15]
&
مجموعهی ِ اشعار ِ نيما يوشيج . ابوالقاسم جنّتی عطائی . صص 316 – 309 .
مجموعهی ِ کامل ِ اشعار ِ نيما يوشيج . سيروس طاهباز ، صص 430 – 424 .
نيما يوشيج . شهر شب و شهر صبح . انتشارات ِ مرواريد . چاپ ِ پنجم ، 1363 . صص 62 – 49 .
$
پابرگ ها :
[1] در « مجموعهی ِ کامل ِ اشعار ِ نيما يوشيج » ( تدوين ِ سيروس طاهباز ) ، اين سطر ( مصراع ) در پرانتز آمده و پيش از آن ، اين مصرع را داريم : « در غبارآلود ِ دود ِ خاطرش ، امّا » .
طاهباز ، روی ِ عنوان ِ شعر نشانهی ِ ارجاع به پابرگ گذاشته ، و در پابرگ چنين آورده :
« دو بند لازم را از من استادترها حذف کردهاند که رگ جان شعر است و در چاپ بعد بايد اضافه کنم : 1 - در غبارآلود ِ دود ِ خاطرش ، امّا + 3 مصراع بعد آن . 2 – ز انفجار خندهی اميدزايش + 3 مصرع بعد از آن . باقی حذفها ضرری ندارد . »
دربارهی ِ طاهباز و خيانتها و زيانزدنهای ِ او به شعر ِ نيما ، جای ِ ديگری مفصّلاً خواهم نوشت . ( او حالا چند سالی هست که کاملاً مرده است ؛ امّا اين يک وادی ، مرده و زنده نمیشناسد . اگر کسی بخواهد که بعد ِ مرگ ، پشت ِ سرش حرف نزنيم ، بايد از اوّل میدانست و وارد ِ وادی ِ « گپ » نمیشد . انتقاد و حسابرسی ِ نوشتار ، مرده و زنده سرش نمیشود ، معالاسف ! ) اينجا به همين چار کلمه بسنده میکنم که : اوّلاً در « مجموعهی ِ اشعار ... » از جنّتی ، و « شهر شب و شهر صبح » ( که البتّه گويا خود ِ طاهباز تنظيم کرده ) جز يک مصرع ِ « در غبارآلود ِ دود ِ خاطرش ، امّا » چيزی کم نيست . ثانياً اين که طاهباز میگويد « باقی حذفها ضرری ندارد » نشان میدهد که هيچ از شعر نمیفهميده بندهی ِ خدا . مرد ِ حسابی ! مگر خيک ِ ماست است يا جُوال ِ شلغم ، که ضرری ندارد !؟
و ثالثاً ، به نظر ِ من ، اين بند به صورتی که طاهباز آورده ، پذيرفتنی نيست . تصوّر میکنم يکی از اين دو مصرع ، بدل بوده باشد ؛ يعنی اين بند به يکی از اين دو صورت بوده :
ليک چون در پيکر ِ خاکستری ، آتش
چشم میبندد به خواب ِ نقشهها ، دلکش ؛
و اوست در انديشهی دور و درازش غرق .
يا :
در غبارآلود ِ دود ِ خاطرش ، امّا
چشم میبندد به خواب ِ نقشهها ، دلکش ؛
و اوست در انديشهی دور و درازش غرق .
اين هم که مصرع ِ « ليک چون ... » در پرانتز آمده ، به اين حدس بيشتر دامن میزند . شايد هم ، هردو بوده ؛ امّا به اين صورت :
ليک چون در پيکر ِ خاکستری ، آتش
( در غبارآلود ِ دود ِ خاطرش ، امّا )
چشم میبندد به خواب ِ نقشهها ، دلکش ؛
و اوست در انديشهی دور و درازش غرق .
[2] طاهباز : ره نهفت . ( ص 425 )
[3] طاهباز : با صدای ... . ( ص 425 )
برای ِ من ، ترجيح ِ يکی بر ديگری دشوار است ! شايد هم هردو درستان بُوَد . حتّی امکان ِ اين هم هست که خود ِ شاعر هم گير افتاده بوده !!
[4] شهر ِ شب و شهر ِ صبح ( ص 53 ) ، طاهباز ( ص 425 ) : میآکند ( به کاف / k )
[5] طاهباز : گردش شب گردان . ( بی هيچ شکّی ، غلط ِ حروف چينی است . )
[6] شهر ِ شب و شهر ِ صبح ( ص 54 ) ، طاهباز ( ص 426 ) : ناروا امّيد ِ بدجويی .
[7] شهر ِ شب و شهر ِ صبح ( ص 54 ) ، طاهباز ( ص 426 ) – پرانتز ندارد .
[8] در مجموعهی ِ اشعار ، چاپ ِ جنّتی ( که نسخهی ِ اساس ِ من است ) « گر خطايی رفت ، نوبت ... » آمده . متن از : شهر ِ شب و شهر ِ صبح ( ص 57 ) ، طاهباز ( ص 427 ) .
[9] شهر ِ شب و شهر ِ صبح ( ص 57 ) ، طاهباز ( ص 427 ) : ... به ما گفتهاند . لکن اين نمیدانند .
[10] شهر ِ شب و شهر ِ صبح ( ص 57 ) : « نيرويی» را ندارد .
[11] در مجموعهی ِ اشعار ، چاپ ِ جنّتی ( اساس ِ نقل ِ من ) « ... ساعت شماریها زمان است » آمده . متن از : شهر ِ شب و شهر ِ صبح ( ص 58 ) ، طاهباز ( ص 428 ) .
[12] در مجموعهی ِ اشعار ، چاپ ِ جنّتی ( اساس ِ نقل ِ من ) « ... هر بندش از بند ز هر گوشه » آمده . متن از : شهر ِ شب و شهر ِ صبح ( ص 59 ) ، طاهباز ( ص 429 ) . با اين حال ، احتمال ِ درستی ِ ضبط ِ جنّتی هم هست : هر بندش از بند ِ ز هر گوشه .
[13] در مجموعهی ِ اشعار ، چاپ ِ جنّتی ( اساس ِ نقل ِ من ) « ... جهان ما ، رستگاری » آمده . متن از : شهر ِ شب و شهر ِ صبح ( ص 59 ) ، طاهباز ( ص 429 ) . به احتمال ِ قوی – بلکه بی ترديد - ، نادرستی ِ حروف چينی است .
[14] شهر ِ شب و شهر ِ صبح ( ص 60 ) ، طاهباز ( ص 430 ) : پوسخند .
در فرهنگ ِ معين اين وجه ذکر نشده ، امّا ذيل ِ « پوزخند » میخوانيم : « [ = پوزه خند = پوزخنده ، از " پوست خنده ؟ " ! در پوست خنديدن ( پوست ) ] ( إمر ) لبخندی که بقصد انکار ، تحقير يا استهزا زنند ؛ پوزخنده ، پوزه خند . » -- بنابر اين هيچ بعيد نيست که نيما همين وجه را به کار برده باشد . در تداول ِ عام نيز با « س » تلفّظ میشود نه با « ز » !
[15] تاريخ از مجموعهی ِ طاهباز و شهر شب ... .